Op inspirerende wijze worden bezoekers meegenomen langs indringende werken en verhalen van onder meer Aysen Kaptanoglu, Minne Kersten, Kevin Simón Mancera, Keetje Mans, Job Koelewijn, Berend Strik, Aline Thomassen, Efrat Zehavi en vele anderen. Kunstenaars met ieder hun eigen verhaal en persoonlijke ervaringen, en toch herkenbaar voor iedereen. De tentoonstelling brengt de kracht van kunst en verbeelding bij het omgaan met verlies bij een groter publiek voor het voetlicht.

​Missen als een ronde vorm
​In het boek 'Missen als een ronde vorm' (2023) bespreekt Hanne Hagenaars aan de hand van kunstwerken hoe je er op verschillende manieren voor kan zorgen dat je iemand niet helemaal verliest en hoe je hem of haar - of jezelf - in leven kan houden. Tijdens het schrijven ontdekte ze dat het gemis van een geliefde makkelijker te dragen kan zijn als je voelt dat je onderdeel bent van een groter geheel, als je in méér gelooft dan ‘niets’ – bijvoorbeeld in een leven na de dood, een ziel, een God of een maatschappelijk ideaal om voor te vechten –. Spiritualiteit spon zich als een extra laag door het boek heen. Daarbij werd ze ook geraakt door hoe er in verschillende culturen wordt omgegaan met de dood.

Hanne heeft een fascinatie voor verloren herinneringen, ingegeven door de vroege dood van haar moeder. Ze was achttien jaar, net geslaagd voor de middelbare school en startklaar om het leven aan te gaan. De verpletterende stilte die volgde, doordat er binnen het gezin nauwelijks nog over haar moeder werd gesproken, leidde vele jaren later tot 'Missen als een ronde vorm'. Hanne: “Nu ik een stuk ouder ben dan mijn moeder ooit is geworden, is er nog tijd om het tekort van de stilte goed te maken. Hier, alsjeblieft, een boek.”

Keetje Mans, Ceremony (candle candy), 2017
 
Kunst als houvast
​De tentoonstelling Missen als een ronde vorm is een vervolg op het boek, geen letterlijke vertaling. Ook is het geen sombere tentoonstelling; verdriet en pijn worden niet genegeerd, maar juist de levenskracht om met gemis om te kunnen gaan, speelt een belangrijke rol. Samen met het museum brengt Hanne kunstenaars bij elkaar die allemaal hun eigen verhaal hebben en kunst als taal gebruiken om ervaringen of herinneringen te verbeelden.

Zo loopt kunstenaar Marenne Welten (1959) al twintig jaar in gedachten door de kamers van haar ouderlijk huis. Specifiek de woonkamer, waarin haar moeder haar vertelde dat haar vader overleden was. Al twintig jaar lang vangt ze de herinneringen aan deze ruimte in haar schilderijen. Ze schildert de ruimte niet letterlijk na, maar het gevoel in de ruimte te zijn. Die woonkamer wordt daarmee een mentale ruimte waar ze naar terugkeert. Marenne Welten zegt hierover: “Een ongemakkelijke herinnering maar toen ik er met schildersogen naar keek, als naar een onbekende ruimte met een eigen kleur en compositie, verdween de spanning. Dat was de sleutel tot het schilderen van mijn verleden.” 

Job Koelewijn (1962) vervatte zijn herinneringen aan zijn vader in een opgestijfde oudemannenonderbroek. Een heel huiselijk en alledaags ding, dat toch gaat over iets groots. Het is de onderbroek die de vader van Koelewijn droeg op zijn sterfbed. Een stuk stof dat om zijn dode lichaam heeft gezeten en nu als kunst wordt gepresenteerd. Dat maakt het tot meer dan alleen een onderbroek. Het is een intiem en bezield beeld dat nu enkel nog als foto bestaat. 

De Braziliaanse Teresa Margolles (1963) neemt in haar film ‘Tela Bordada Sao Paulo’ de moord op ten minste 125 transvrouwen in 2018 als uitgangspunt. Met de hulp van vrienden van één van de slachtoffers trekt de kunstenaar een stuk stof over de grond waar haar lichaam werd gevonden. Vervolgens maken nabestaanden en leden van de transgemeenschap er een borduurwerk op. De patronen verwijzen naar rouw en hoop. Het borduren is zo een verwerking van het drama, alsmede een daad van verzet en betekenis.

De uit Mongolië afkomstige kunstenaar Odonchimeg Davaadorj (1990) zinspeelt in haar werk op een wereld na de dood, maar dan een waarin de natuur, onzichtbare ecologische systemen en levende wezens weer harmonieus samenkomen. Zo verbeeldt ze een mens en een vogel in een symbiotische relatie, vanuit de vraag of er na de dood nog onderscheid gemaakt wordt in de manier waarop levende wezens zich tot elkaar verhouden?

Odonchimeg Davaadorj, Corp se souvient 2, 2024
 
In het werk van kunstenaar Aysen Kaptanoglu (1985) vliegen vogels in een weids en kleurrijk landschap. Zij verbeelden het overlijden van haar vader en zijn overgang naar het bovenaardse leven.

Hemel en aarde worden in de schilderijen van Keetje Mans (1979) verbonden door kaarslicht. Het ritueel van een kaars aansteken komt in alle culturen voor. Een kaars laten branden is een handeling om contact te maken met iets wat zo onzeker, vaag en ongrijpbaar is als de dood. Een flakkerende vlam lijkt een treffende metafoor voor de ziel. Mans spreekt over een andere wereld, over jezelf verhouden tot iets hogers. "Ik wil dat het werk op een dun lijntje loopt, dat zowel goed en slecht is, het is een beetje een grijs gebied, zoals een mens misschien is." Kunst als een lijntje tussen het aardse en het hemelse, precies op dat lijntje waar verlies zich manifesteert.

Verlies als universeel thema
​De persoonlijke ‘in memoriams’ van de verschillende kunstenaars, in verschillende technieken, materialen en vormen dragen bij aan de helende werking van het gemis, voor henzelf, maar ook voor iedereen die zich hiermee kan verbinden. Zowel het maken als het bekijken van een kunstwerk kan houvast bieden. Meer nog dan in het boek staat de vraag centraal hoe verder te leven na verlies, pijn en rouw, al dan niet geholpen door iets ‘groters’. Zodat missen niet meer voelt als een lijn met een begin en eind, die stijgt of daalt, maar als een ronde vorm.

De tentoonstelling Missen als een ronde vorm beslaat een hele vleugel van Stedelijk Museum Schiedam, de werken zijn losjes gegroepeerd rond meerdere thema’s.

Anne de Haij, directeur Stedelijk Museum Schiedam: “Toen Hanne haar boek Missen als een ronde vorm publiceerde, waren wij meteen geraakt. De thematiek raakt een bijzondere snaar. Verlies, en de omgang daarmee, is een universeel menselijk thema, wat in een onzeker tijdsgewricht als het huidige belangrijker lijkt dan ooit. We zagen een prachtige kans om aan die onzekerheid een tegenwicht te kunnen bieden via kunst. En een open gesprek over hoe verder te gaan na verlies bij zoveel mogelijk mensen aan te moedigen. We hopen een grotere groep mensen hiermee een stukje dichterbij zichzelf, elkaar en de kunst te brengen".

Efrat Zehavi, Blue Baby Blue Hole, 2022
Co-creatie met Schiedammers
​Natuurlijk betrekken we als Stedelijk Museum Schiedam voor deze tentoonstelling ook Schiedammers en stadspartners. Die samenwerking krijgt vorm in de Stadsgalerij, waar zeven Schiedammers hun persoonlijke verhaal zullen delen. Of dit nu gaat om het missen van een dierbare, hun moederland, gezondheid of huisdier. De groep is divers qua leeftijd (tussen de 10 en 62), culturele en religieuze achtergrond en ieder laat een andere omgang met verlies zien. De deelnemers worden begeleid door stadsprogrammeur Dorien Theuns en rouwbegeleider Jessie Pley. De Rotterdamse kunstenaar Efrat Zehavi werkt met alle deelnemers aan een artistieke, intieme gedenkplek voor hun verlies. Rode lijn in de Stadsgalerij is dat missen de achterkant is van liefde. Het wordt daarom een warme ruimte, waar ook bezoekers met een klein ritueel aandacht kunnen geven aan het dierbare dat zij missen. Gedurende de tentoonstelling organiseert het museum een aantal aansluitende activiteiten met en voor Schiedammers, rondom het thema verlies. 

Hanne Hagenaars
​Gastcurator Hanne Hagenaars (1960) is curator, schrijver en docent. Ze heeft verschillende kunsttijdschriften, waaronder mister Motley, opgericht, waarmee ze kunst en leven bij elkaar bracht en toegankelijk maakte voor een breed publiek. Hanne schrijft essays, maakt tentoonstellingen en geeft les aan diverse kunstacademies. Steeds zoekt ze naar inventieve manieren om hedendaagse kunst bij een divers publiek te brengen, vanuit een rotsvast vertrouwen in de kracht van kunst. In 2023 verscheen haar boek 'Missen als een ronde vorm', dat lovend werd ontvangen. Momenteel werkt ze aan een vervolg, mede ingegeven door het onderzoek voor deze tentoonstelling.

Deelnemende kunstenaars
​A young Yu, Agnes Waruguru, Aida Kassei, Aimée Zito Lema, Aline Thomassen, Arnoud Holleman, Ayşen Kaptanoğlu, Berend Strik, Bertien van Manen, Daan van Golden, Dirk Braeckman, Doina Kraal, Efrat Zahavi, Eva Spierenburg, Fatima Barznge, G.G., Hanne Hagenaars (i.s.m. Paul Kooiker), Hewald Jongenelis, Sylvie Zijlmans, Isabel Cavenecia, Jennifer Tee, Job Koelewijn, Johan Haanstra, Kees de Goede, Keetje Mans, Kevin Simón Mancera, Mai van Oers, Marenne Welten, Marie-Claire Messouma Manlanbien, Marike Hoekstra, Marisca Voskamp, Minne Kersten, Mounir Eddib, Odonchimeg Davaadorj, Oscar Abraham Pabón, Reinoud van Vught, Samboleap Tol, Shani Leseman, Simone Hoang, Susanne Khalil Yusef, Teresa Margolles en Tiemar Tegene (in process).